Việc Trung Quốc gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào tháng 12 năm 2001 được cộng đồng quốc tế đánh giá là một thắng lợi của tự do hóa thương mại và kinh tế. Trong quá trình gia nhập kéo dài 15 năm đầy gian khổ của mình, Trung Quốc đã có những cam kết sâu rộng nhằm cải cách trong nước và giảm bớt các rào cản thương mại.
Kể từ khi gia nhập WTO, Trung Quốc là một trong những thành viên tích cực nhất của tổ chức và nền kinh tế của nước này đã trở thành một mắt xích không thể thiếu trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy nhiên, Bắc Kinh đã không tiến hành các cải cách sâu rộng, có hệ thống và việc tuân thủ hỗn hợp các phán quyết tranh chấp của WTO đôi khi đã thách thức các chuẩn mực cơ bản của WTO.
WTO phục vụ 3 chức năng chính: tạo điều kiện thuận lợi cho các cuộc đàm phán thương mại, giám sát tuân thủ và phân xử các tranh chấp thương mại. Hệ thống giải quyết tranh chấp (DSS) là cơ chế pháp lý của WTO để giải quyết các xung đột thương mại giữa các thành viên.
Các thành viên có thể tham gia vào DSS theo một trong 3 cách. Họ có thể đưa ra tranh chấp chống lại thành viên khác với tư cách là người khiếu nại, hoặc là đối tượng của khiếu nại với tư cách là người trả lời. Các quốc gia có “lợi ích thương mại đáng kể” trong tranh chấp cũng có thể tham gia với tư cách là bên thứ ba. Tất cả các phán quyết cuối cùng của DSS đều có giá trị ràng buộc và bắt buộc.
Khám phá thêm: Những cơ quan nghiên cứu vũ trụ hàng đầu thế giới.
Việc Trung Quốc gia nhập WTO
Trước khi gia nhập WTO, Trung Quốc từ lâu đã là thành viên của các tổ chức quốc tế lớn khác, bao gồm Liên hợp quốc từ năm 1971 và Ngân hàng Thế giới và Quỹ Tiền tệ Quốc tế từ năm 1980. Tuy nhiên, việc gia nhập WTO chứng tỏ một quá trình kéo dài và đầy thách thức đối với Bắc Kinh.
Không giống như nhiều nền kinh tế khác, tư cách thành viên của Trung Quốc không phổ biến, như trường hợp của các “thành viên ban đầu” gia nhập năm 1995 thông qua tư cách thành viên của tổ chức tiền thân của WTO, Hiệp định chung về Thuế quan và Thương mại (GATT). Khi Trung Quốc gia nhập vào tháng 12 năm 2001, nước này đã trở thành thành viên thứ 143 của WTO.
Trung Quốc đã có sự tăng trưởng thương mại bùng nổ sau khi gia nhập WTO. Được thúc đẩy một phần bởi việc cắt giảm thuế quan, thương mại hàng hóa của Trung Quốc đã tăng từ 516,4 tỷ USD vào năm 2001 lên 4,1 nghìn tỷ USD vào năm 2017. Năm 1992, mức thuế quan trung bình của Trung Quốc là 32,2% đã vượt xa mức trung bình toàn cầu là 7,2%.
Đến năm 2002, tỷ lệ này giảm xuống còn 7,7%. Tuy nhiên, kể từ đó, thuế quan của Trung Quốc hầu như không thay đổi, trung bình là 4,8% từ năm 2003 đến năm 2017. Trong bối cảnh căng thẳng thương mại đang diễn ra, Trung Quốc bắt đầu tăng thuế đối với Mỹ vào năm 2018.
Trong các cuộc đàm phán gia nhập với Trung Quốc, các thành viên WTO yêu cầu Bắc Kinh thực hiện các cam kết cải cách đáng kể để giảm mức độ can thiệp của chính phủ vào nền kinh tế trong nước.
Những cam kết này, được tìm thấy trong nghị định thư gia nhập kéo dài của Trung Quốc, bao gồm giảm thuế quan đối với hàng hóa, mở cửa thương mại dịch vụ, cho phép thị trường định giá, xóa bỏ trợ cấp và thuế xuất khẩu, chấm dứt ảnh hưởng của nhà nước đối với hoạt động thương mại của các doanh nghiệp nhà nước và thực hiện các cải cách đối với tăng cường trách nhiệm giải trình.
Các biện pháp tự vệ đã được đưa vào nghị định thư gia nhập của Trung Quốc để bảo vệ các thành viên WTO khác. Đáng chú ý nhất, Trung Quốc đã bị dán nhãn là một nền kinh tế phi thị trường trong 15 năm sau khi gia nhập, điều này khiến các nước khác dễ dàng đưa ra các vụ kiện chống bán phá giá chống lại Bắc Kinh.
Điều này đã trở thành một nguồn căng thẳng chính khi Trung Quốc đệ đơn tranh chấp chống lại Mỹ và EU vào năm 2016 để tìm kiếm sự công nhận là một nền kinh tế thị trường. Vào tháng 6 năm 2019, Bắc Kinh đã yêu cầu kết thúc thủ tục pháp lý mà không có quyết định được công bố, cho thấy rằng họ có thể mong đợi WTO từ chối các tuyên bố của mình.
Nghị định thư gia nhập của Trung Quốc cũng bao gồm Cơ chế Rà soát Chuyển tiếp (TRM), yêu cầu đánh giá thường xuyên sự tuân thủ của Trung Quốc trong thập kỷ đầu tiên trở thành thành viên. TRM là duy nhất của Trung Quốc và không phải là một thành phần của các giao thức gia nhập khác. Đại diện Thương mại Hoa Kỳ đã thành lập cuộc đánh giá hàng năm của riêng mình về việc tuân thủ WTO của Trung Quốc, mà cơ quan này vẫn báo cáo trước Quốc hội.
Thời hạn gia nhập cho các thành viên được chọn trong Điều XII
| Quốc gia | Thời gian đàm phán (năm) |
|---|---|
| Kazakhstan | 19.8 |
| Nga | 19,2 |
| Trung Quốc | 15.4 |
| Ả Rập Saudi | 12.4 |
| Việt Nam | 12.0 |
| Trung bình các nước khác | 10.3 |
Các cam kết và nhượng bộ mà Trung Quốc đưa ra sâu sắc hơn so với hầu hết các thành viên WTO khác. Các nước gia nhập WTO sau năm 1995, bao gồm cả Trung Quốc, đã gia nhập thông qua quy trình nêu tại Điều XII của Hiệp định Marrakesh. Các thành viên “Điều XII ” này thường được yêu cầu thực hiện các cam kết sâu rộng hơn so với các thành viên ban đầu đã tham gia thông qua GATT.
Các cam kết cải cách của Trung Quốc sâu sắc hơn tất cả các nước khác trong Điều XII, ngoại trừ Nga, nước đã gia nhập WTO vào tháng 8 năm 2012. Kazakhstan và Việt Nam phải đối mặt với những nhượng bộ nghiêm ngặt, nhưng ít sâu rộng hơn do chính phủ can thiệp nhiều vào nền kinh tế của họ.
Các vấn đề phi thương mại càng làm phức tạp thêm quá trình gia nhập của Trung Quốc. Sau các cuộc đàn áp của chính phủ đối với các cuộc biểu tình tại Quảng trường Thiên An Môn năm 1989, Hoa Kỳ và các thành viên WTO khác làm việc về việc gia nhập của Trung Quốc đã đình chỉ các cuộc đàm phán với Trung Quốc cho đến năm 1992. Khi các cuộc đàm phán nối lại, các thành viên kêu gọi nhượng bộ bổ sung khiến quá trình này bị trì hoãn đáng kể.
Kinh nghiệm của Trung Quốc trong Hệ thống Giải quyết Tranh chấp
Các số liệu trong phần này dựa trên các tranh chấp được đệ trình đến cuối năm 2019.
Việc xem xét hoạt động của Trung Quốc trong hệ thống giải quyết tranh chấp, hệ thống đóng vai trò trung tâm trong hoạt động của WTO, cung cấp cái nhìn sâu sắc về mối quan hệ phức tạp của Trung Quốc với WTO. Từ năm 2002 đến 2019, Trung Quốc đã tham gia vào 65 vụ tranh chấp – 21 lần với tư cách là bên khiếu nại và 44 lần là bên bị trả lời.
Điều này khiến Trung Quốc trở thành thành viên tích cực thứ 3 trong DSS trong giai đoạn này, sau Mỹ và EU, các quốc gia đã tham gia lần lượt vào 278 vụ tranh chấp và 190 vụ tranh chấp. Canada (63 tranh chấp) và Ấn Độ (57 tranh chấp) lọt vào top 5.
Trong 5 năm đầu tiên (2002-2006) trở thành thành viên của mình, Trung Quốc chỉ tham gia vào 5 vụ tranh chấp, đáng chú ý là ít hơn hầu hết các nước đồng cấp BRICS.
Ví dụ, Ấn Độ đã tham gia vào 21 vụ tranh chấp trong 5 năm đầu tiên trở thành thành viên WTO, trong khi Nga dính vào 11 vụ. Tranh chấp đầu tiên của Trung Quốc diễn ra vào năm 2002 khi nước này là một trong số các quốc gia đưa ra hàng loạt khiếu nại đối với việc áp thuế thép của Mỹ. WTO cuối cùng đã ra phán quyết rằng thuế quan là bất hợp pháp, khiến Mỹ phải đối mặt với các biện pháp đáp trả thương mại từ các nước khác.
Khám phá thêm sức mạnh của Hoa Kỳ: Dự trữ tiền tệ thế giới và sự thống trị của đô la Mỹ.
Trung Quốc đã dành phần lớn những năm đầu gia nhập WTO với tư cách là bên thứ 3 tham gia, điều mà Bắc Kinh coi là cơ hội để học hỏi kinh nghiệm trong DSS. Từ năm 2002 đến 2006, Trung Quốc là bên thứ 3 của 51,8% tổng số tranh chấp được đệ trình.
Trung Quốc vẫn tích cực với tư cách là bên thứ ba tham gia và tham gia một nửa số vụ tranh chấp được đệ trình từ năm 2002 đến năm 2019. So sánh, EU là bên thứ ba với 34,7% số vụ kiện được nộp cho đến hết năm 2019, trong khi Mỹ là bên thứ ba chỉ có 26,3% các trường hợp.
Phần lớn trong số 65 tranh chấp của Trung Quốc – 81,5% – là với Mỹ (39) và EU (14). Riêng Hoa Kỳ đã đệ trình 52,2% tất cả các khiếu nại chống lại Trung Quốc, chính nước này đã đệ trình 76% trong số 21 vụ tranh chấp chống lại Mỹ. Trong các tranh chấp giữa hai siêu cường kinh tế, Hoa Kỳ nhìn chung có giá tốt hơn.
Trong số 23 tranh chấp mà Mỹ đệ trình chống lại Trung Quốc cho đến năm 2018, 10 tranh chấp không thể giải quyết được trong quá trình tham vấn và do đó đã chuyển sang cuộc điều tra của ban hội thẩm. Theo một nghiên cứu của Viện Kinh tế Quốc tế Peterson, Mỹ đã thắng cả 10 vụ tranh chấp này. Trong khi đó, 8 trong số 15 khiếu nại của Trung Quốc chống lại Mỹ đã chuyển sang một cuộc điều tra của ban hội thẩm, trong đó họ thắng 4, hòa 3 và thua 1.
Tuy nhiên, Trung Quốc đã ghi được một số chiến thắng đáng kể trong các trường hợp chống lại Mỹ. Vào tháng 11 năm 2019, WTO đã cho phép Trung Quốc đánh thuế đối với 3,6 tỷ USD hàng hóa của Mỹ. Phán quyết đã chấm dứt tranh chấp bắt đầu từ năm 2013 khi Trung Quốc phàn nàn rằng Mỹ đã áp thuế chống bán phá giá một cách không công bằng đối với hơn 40 sản phẩm của Trung Quốc.
Giải mã sức mạnh Trung Quốc: Các công ty Trung Quốc có ưu thế toàn cầu ra sao?
Các tranh chấp chống lại Mỹ và EU có xu hướng khác với các tranh chấp chống lại Trung Quốc. Các khiếu nại chống lại Hoa Kỳ và EU thường nhắm vào các biện pháp chống bán phá giá và tự vệ, nhằm bảo vệ các ngành công nghiệp trong nước của họ khỏi hàng hóa nước ngoài có giá thấp hơn. Đây thường là những ngành công nghiệp già cỗi như nông nghiệp, dệt may và thép.
Trong khi đó, các tranh chấp chống lại Trung Quốc thường nhắm vào các nỗ lực của chính phủ nhằm hỗ trợ và trợ cấp cho các lĩnh vực sản xuất và công nghệ cao của nước này. Năm 2004, Hoa Kỳ đệ đơn tranh chấp đầu tiên chống lại Trung Quốc, cáo buộc nước này áp dụng bất hợp pháp thuế giá trị gia tăng cao hơn đối với các mạch tích hợp nước ngoài so với các vi mạch trong nước. Mỹ đã thắng kiện và đến tháng 10 năm 2005 thì Trung Quốc đã chứng tỏ sự tuân thủ đầy đủ các phán quyết.
Gần đây hơn vào năm 2018, EU đã đệ đơn kiện Trung Quốc buộc các công ty châu Âu chuyển giao công nghệ cho các công ty Trung Quốc để đổi lấy quyền tiếp cận thị trường. Với trung tâm của việc buộc phải chuyển giao công nghệ trong căng thẳng rộng lớn hơn giữa Trung Quốc và các nền kinh tế lớn khác, phản ứng của Bắc Kinh đối với phán quyết đang chờ xử lý có thể gây ra những ảnh hưởng đáng kể cho nền kinh tế toàn cầu.
Tác động của Trung Quốc đối với WTO
Trong các tổ chức quốc tế khác, quy mô và ảnh hưởng trực tiếp dành cho các nước lớn những đặc quyền cụ thể. Chẳng hạn, Trung Quốc nắm quyền phủ quyết tại LHQ với tư cách là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an. Trong Quỹ Tiền tệ Quốc tế, Trung Quốc chiếm thị phần biểu quyết lớn thứ ba (6,09%), sau Mỹ (16,52%) và Nhật Bản (6,15%).
Đây không phải là trường hợp của WTO, nơi quy mô và quyền lực thể hiện một cách gián tiếp. Chiến thắng trong một tranh chấp thương mại rất tốn kém và đòi hỏi chuyên môn kỹ thuật và pháp lý đáng kể, điều này thường buộc các thành viên kém phát triển hơn từ bỏ việc nộp đơn khiếu nại.
Không có gì ngạc nhiên khi 5 thành viên tích cực nhất trong DSS – Mỹ, EU, Trung Quốc, Canada và Ấn Độ – là 5 trong số các nền kinh tế lớn nhất thế giới. Cùng nhau, họ chiếm khoảng 2/3 GDP toàn cầu vào năm 2018. So sánh, 30 thành viên kém phát triển nhất của WTO có tổng GDP chưa đến 1% tổng GDP toàn cầu vào năm 2018, và chỉ từng tham gia với tư cách là người khiếu nại hoặc bị đơn trong một vụ tranh chấp – đơn kiện của Bangladesh chống lại Ấn Độ vào năm 2004.
Tìm hiểu thêm qua infographic: Nền kinh tế 94.000 tỷ USD của thế giới.
Các chính sách kinh tế của nền kinh tế lớn thứ hai thế giới là nguyên nhân gây căng thẳng giữa các thành viên WTO. Mỹ và EU từ lâu đã cáo buộc chính phủ Trung Quốc cung cấp các khoản trợ cấp dẫn đến tình trạng dư thừa công suất và sau đó là bán phá giá hàng hóa – bao gồm các tấm pin mặt trời, nhôm và thép – tại các thị trường trên thế giới.
Trong một nền kinh tế nhỏ hơn, các chính sách này sẽ ít mang lại hậu quả hơn, nhưng các khoản trợ cấp do Bắc Kinh cung cấp có thể định hình lại thị trường toàn cầu. Ví dụ, trợ cấp nhôm của Trung Quốc đã khiến giá nhôm thế giới giảm mạnh 46% từ năm 2007 đến 2015.
Quy mô nền kinh tế Trung Quốc cũng đè nặng lên các thành viên WTO khác. Đài Loan và Hàn Quốc, cả 2 đều phụ thuộc nhiều vào thương mại với Trung Quốc, đã hạn chế đưa ra bất kỳ tranh chấp nào chống lại Trung Quốc. Nỗi sợ hãi về sự trả thù từ Bắc Kinh có thể là yếu tố dẫn đến sự do dự này.
Tháng 3/2017, Seoul đã lên tiếng khiếu nại khi cho rằng Trung Quốc đã trả đũa các công ty Hàn Quốc sau khi Seoul triển khai hệ thống tên lửa THAAD, nhưng đơn kiện chính thức chưa bao giờ được đệ trình.
Cách Bắc Kinh phản ứng với các phán quyết của DSS có thể đưa ra những thách thức bổ sung cho WTO. Trong nhiều trường hợp, Trung Quốc tỏ ra sẵn sàng tuân thủ các phán quyết mà họ cho là bất lợi. Tuy nhiên, nó cũng đã tìm ra những cách sáng tạo để thể hiện sự tuân thủ pháp luật đầy đủ trong khi tránh xa tinh thần của các quyết định nhất định.
Trong một trong những tranh chấp nổi tiếng nhất của WTO, Trung Quốc đã bị phát hiện là đã mở cửa thị trường của mình một cách chưa đầy đủ đối với các dịch vụ thanh toán điện tử nước ngoài, chẳng hạn như Mastercard và Visa. WTO xác định rằng Trung Quốc đã vi phạm các quy định của WTO khi đưa China Union Pay trở thành nhà cung cấp độc quyền để thanh toán các giao dịch bằng thẻ thanh toán bằng Nhân dân tệ.
Theo phán quyết, vào năm 2014, Hội đồng Nhà nước Trung Quốc tuyên bố sẽ mở cửa thị trường cho các dịch vụ thanh toán nước ngoài, nhưng phải đến đầu năm 2020, Mastercard, American Express và các công ty khác mới được Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc chấp thuận thành lập hoạt động thẻ ngân hàng ở Trung Quốc.
Ở một số khía cạnh, Trung Quốc có không gian để cải thiện, như các cam kết dịch vụ và một số chính sách trong nước. Tôi nghĩ vấn đề là những cam kết này không quá rõ ràng – không giống như cắt giảm thuế quan.
TIẾN SĨ TU XINQUAN
Vị thế của một quốc gia “đang phát triển” của Trung Quốc cũng đã làm gia tăng căng thẳng trong WTO. Khoảng 2/3 tổng số thành viên WTO, bao gồm cả Trung Quốc, tự coi mình là nền kinh tế đang phát triển để được “đối xử đặc biệt và khác biệt”. Điều này mang lại cho các thành viên đang phát triển một số lợi ích, chẳng hạn như các cơ hội mở rộng để thực hiện các cam kết WTO và hỗ trợ giải quyết các tranh chấp và các vấn đề kỹ thuật.
Một số nền kinh tế tiên tiến đã đẩy lùi việc Trung Quốc tự cho mình là một nước đang phát triển. Vào tháng 2 năm 2019, Hoa Kỳ đã đề xuất các cải cách đối với WTO sẽ tạo ra các yêu cầu nghiêm ngặt hơn về tính đủ điều kiện cho việc chỉ định này.
Trung Quốc đã phản ứng bằng cách hợp tác với Ấn Độ và 7 thành viên đang phát triển khác để bác bỏ đề xuất của Hoa Kỳ và lên tiếng ủng hộ việc WTO cho phép các thành viên tự chỉ định tư cách của họ.
Vào tháng 5 năm 2019, Trung Quốc đã đệ trình đề xuất cải cách WTO của riêng mình, trong đó đã chỉ trích một “thành viên nhất định” (Hoa Kỳ) vì đã chặn các cuộc hẹn lên Cơ quan Phúc thẩm của WTO. Trong nhiều năm, Hoa Kỳ đã thách thức Cơ quan Phúc thẩm do lo ngại rằng cơ quan này đôi khi vượt quá thẩm quyền của mình. Hoa Kỳ cũng đã phàn nàn rằng cơ quan đã bỏ qua các quy tắc bắt buộc hoàn thành các vụ việc trong một khoảng thời gian nhất định.
Dưới thời Tổng thống Donald Trump, Mỹ đã tăng cường nỗ lực hạn chế Cơ quan phúc thẩm bằng cách chặn việc bổ nhiệm các thẩm phán mới cho cơ quan này. Khi nhiệm kỳ của 2 thẩm phán kết thúc vào ngày 11 tháng 12 năm 2019, mà không có bất kỳ sự bổ nhiệm lại nào, Cơ quan phúc thẩm chỉ còn lại 1 thẩm phán.
Vì các quy định của WTO yêu cầu số lượng tối thiểu là 3 thẩm phán trong Cơ quan phúc thẩm, nên hiện nay Cơ quan này không thể đưa ra phán quyết, khiến việc giải quyết tranh chấp của WTO rơi vào bế tắc một cách hiệu quả.
Các vấn đề với Cơ quan Phúc thẩm là một phần của những bất đồng lớn hơn giữa các thành viên WTO về cách giải quyết các vấn đề cơ bản trong tổ chức. Những chia rẽ này, cùng với căng thẳng thương mại Mỹ-Trung đang diễn ra, tạo cơ hội cho Bắc Kinh trở thành người bảo vệ thương mại toàn cầu và nâng cao vai trò của mình trong WTO.
Với hồ sơ hỗn hợp của Trung Quốc về việc tuân thủ các phán quyết tranh chấp của WTO, vai trò của Bắc Kinh trong việc giải quyết những vấn đề này sẽ định hình đáng kể tương lai của tổ chức.
Giải mã sức mạnh Trung Quốc: Tiền tệ kỹ thuật số Trung Quốc và sức ảnh hưởng.